شاید وقتی با دوپای سالم و چشمانی بینا از خیابان‌های شهر گذر می‌کنیم و از خدمات و امکانات عمومی بهره‌ می‌گیریم، کمتر متوجه استاندارد نبودن این فضاها شویم و حتی به ذهن‌مان هم نرسد که استفاده از این فضاها برای معلولان اگر نگوییم ناممکن اما سخت دشوار است.

سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۸۱ توانبخشی را اولین پاسخ به ناتوانی و معلولیت تعریف کرده‌است که به سه مرحله توانبخشی پزشکی، حرفه‌ای و اجتماعی قابل تقسیم است، یکی از مسائلی که در توانبخشی اجتماعی بررسی می‌شود، مناسب سازی معابر و اماکن شخصی و اجتماعی و ابزار فرد معلول برای کم کردن مشکلات روزمره او است که ‌می‌تواند در خودکفایی و بهبود روانی معلول و بازگرداندن او به زندگی نقشی مهم داشته باشد.

برای دستیابی به راه حل‌های مناسب سازی، شناخت مشکلات محیط شهری در ارتباط با فرد معلول از جمله مسائل شبکه معابر شهری و تجهیزات آنها نخستین مساله است که با مناسب سازی آن برای فرد معلول، بسیاری از مشکلات این قشر از جامعه حل می‌شود.

همچنین برای یافتن روش مناسب سازی معابر، در ابتدا مشکلات شبکه معابر و ارتباطی پیاده و سواره در منطقه مورد بررسی برای افراد معلول شناسایی و به تفکیک در مورد معابر درجه ۱ ،۲ و ۳ در بخش‌های مسائل مربوط به خصوصیات فیزیکی و موانع بررسی می‌شوند و سپس راهکارهای بهسازی و نوسازی به صورت جداگانه و به عنوان ضوابط و توصیه‌ها بیان می‌شود.

در زمینه تجهیزات شهری نیز مشکلات مهم ترین تجهیزات مورد استفاده شامل ایستگاه اتوبوس، تلفن عمومی، سطل زباله و صندوق پست، آب خوری و درنهایت علائم شهری و نورپردازی شناسایی و درنهایت ضوابط و توصیه‌های طراحی مناسب این تجهیزات بیان می‌شود و در طراحی و مناسب سازی تجهیزات به اصول برابری در استفاده، انعطاف پذیری و استفاده ساده که از اصول طراحی همه شمول است، توجه شده‌است.

ضوابط و توصیه‌های مناسب سازی معابر و تجهیزات شهری برای سه گروه عمده افراد معلول شامل جسمی حرکتی، نابینای حسی حرکتی، و ناشنوای حسی حرکتی بیان می‌شود، به همین ترتیب در مورد فضاهای دسترسی به ساختمان (شامل مسیر دسترسی، پله و رامپ و بازشوها) و پارک‌ها نیز مشکلات شناسایی و راه حل‌های مناسب مشخص می‌شود.

سیاست‌ها و قوانین مناسب سازی محیط 

در سیاست‌های کلی نظام که مرجع صدور آن مقام معظم رهبری است در بند ۱۱ بخش شهرسازی و بند ۹ بخش ایثارگران به تاریخ  ۲۹/ ۱۱/ ۱۳۸۹ رعایت نیاز و آسایش جانبازان و معلولان در طراحی فضای شهری و اماکن عمومی خواسته شده‌است که مناسب‌سازی بناها و مراکز خدمات عمومی، معابر شهری، مراکز اداری، تفریحی و ورزشی و وسائط نقلیه عمومی با وضعیت جسمی جانبازان و ناتوانان جسمی و حرکتی، منطبق بر معیارهای مطلوب باشد.

همچنین هیات وزیران در تاریخ ۱۰/ ۳/ ۱۳۹۴ در قالب برنامه جامع حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت مواد ۲ و ۳ دستگاه­‌های متولی را مکلف کرده‌است در صدور مجوز مناسب سازی با رعایت قوانین و مقررات مربوط، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد دارای معلولیت، استانداردهای مناسب­ سازی را در شرایط و الزامات صدور مجوز لحاظ کنند.
براساس این مواد وزارت راه و شهرسازی موظف است در همه طرح‌­های آماده­‌سازی و اجرای مجتمع­‌های مسکونی به صورت انبوه و نیز طراحی و اجرای شهرهای جدید، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد دارای معلولیت را رعایت کند.

التیماتوم دولت به دستگاه‌های اجرایی برای مناسب سازی  

علاوه براین هیات وزیران  ۱۷ آذرماه ۹۸ آیین نامه اجرایی ماده ۳ حمایت از حقوق معلولان را تصویب و دستگاه‌های اجرایی را مکلف به مناسب‌سازی معابر و فضاهای شهری برای دسترسی معلولان کرد.

قوانین و مقررات مناسب سازی محیط برای معلولین

۱) سیاست‌های کلی نظام

مرجع صدور: مقام رهبری
ماده قانونی: بند ۱۱ بخش شهرسازی و بند ۹ بخش ایثارگران
تاریخ: ۲۹/ ۱۱/ ۱۳۸۹
توضیحات: رعایت نیاز و آسایش جانبازان و معلولان در طراحی فضای شهری و اماکن عمومی.
مناسب‌سازی بناها و مراکز خدمات عمومی، معابر شهری، مراکز اداری، تفریحی و ورزشی و وسائط نقلیه عمومی با وضعیت جسمی جانبازان و ناتوانان جسمی و حرکتی، منطبق بر معیارهای مطلوب.

۲) برنامه جامع حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت

مرجع صدور: هیئت وزیران
ماده قانونی: مواد دو و سه
تاریخ: ۱۰/ ۳/ ۱۳۹۴
توضیحات:دستگاه­ های متولی صدور مجوز مربوط مکلفند با رعایت قوانین و مقررات مربوط، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد دارای معلولیت و استانداردهای مناسب­ سازی را در شرایط و الزامات صدور مجوز لحاظ نمایند.
وزارت راه و شهرسازی موظف است در کلیه طرح­های آماده­‌سازی و اجرای مجتمع­‌های مسکونی به صورت انبوه و نیز طراحی و اجرای شهرهای جدید، ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد دارای معلولیت را رعایت نماید.

۳) قانون جامع حمایت از حقوق معلولان

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: ماده ۲ و چهار تبصره آن – و نیز تبصره ماده ۴
تاریخ:  ۱۶/ ۲/ ۱۳۸۳
توضیحات: کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهـــادهای عمومی و انقلابی موظفند جهت در طراحی، تولید و احداث ساختمان‌ها و اماکــن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل نمایند که امـکان دسترسی و بهره‌مندی معلولان همچون افراد عادی فراهم گردد.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تربیت بدنی و شهرداری‌ها موظفند کتابخانه، اماکن ورزشی، پارک و اماکن تفریحی خود را به نحوی احداث و تجهیز نمایند که امکان بهره‌مندی معلولان فراهم گردد.

۴) آیین‌نامه اجرایی ماده دوم قانون جامع حمایت از معلولان

مرجع صدور: هیئت وزیران
ماده قانونی: کل آئین‌نامه | اصلاح آیین‌نامه
تاریخ: ۹/ ۳/ ۱۳۸۴ | ۷/ ۱۲/ ۱۳۹۰
توضیحات: دستگاه‌ها موظفند در طی یک برنامه سه ساله از زمان تصویب و ابلاغ این آیین‌نامه هر سال حداقل سی درصد از ساختمان‌های عمومی وابسته را برای استفاده معلولان، مناسب‌سازی نمایند.

۵) ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی – حرکتی

مرجع صدور: شورای عالی شهرسازی و معماری ایران | سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور
ماده قانونی: کل آئین‌نامه
تاریخ: ۳/ ۸/ ۱۳۶۸ و ویرایش‌شده در ۲۲/ ۹/ ۱۳۷۸
توضیحات: از این تاریخ در کلیه طرح‌های آتی و در دست تهیه شهرسازی، شهرک‌سازی و مجتمع‌های مسکونی و ساختمانی سراسر کشور اعم از اینکه توسط دستگاه‌های دولتی و وابسته به دولت و شهرداری‌ها و یا بخش خصوصی تهیه گردند، رعایت ضوابط موضوع فصل اول مجموعه پیوست که شامل ضوابط برنامه‌ریزی و طراحی برای تسهیل حرکت معلولین در سطح شهر است الزامی بوده و کلیه مراجع مسئول تهیه بررسی و تصویب و اجرای طرح‌های توسعه شهری، شهرک‌سازی و مجتمع‌های ساختمانی و مسکونی موظفند در مراحل مختلف تصویب و صدور پروانه و نظارت ضوابط مذکور را رعایت نمایند.

۶) قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: بند ب ماده ۱۶۹
تاریخ: ۱۵/ ۱۰/ ۱۳۸۹
توضیحات: شورای عالی شهرسازی و معماری موظف است طرح‌های مناسب‌سازی ساختمان‌ها و فضاهای شهری و روستایی برای معلولین جسمی و حرکتی را بررسی، تهیه و تدوین نماید. شهرداری‌ها و دهیاری‌ها موظفند بر اساس ضوابط و طرح‌های موضوع این بند، نسبت به مناسب‌سازی معابر و فضاهای عمومی شهری و روستایی اقدام نمایند.

۷) قانون برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: ماده ۳۰، بند دوم
تاریخ: ۱۱/ ۶/ ۱۳۸۳
توضیحات: دولت موظف به مناسب‌سازی فضاهای شهری و روستایی برای جانبازان و معلولین جسمی ـ حرکتی و اعمال این ضوابط در اماکن و ساختمان‌های عمومی و دولتی تا پایان برنامه‌چهارم بود.

۸) قانون برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی ایران

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: بند ج ماده ۱۹۳
تاریخ: ۱۷/ ۱/ ۱۳۷۹
توضیحات: به‌منظور ارتقاء سطح کیفی و کمی خدمات توانبخشی و دسترسی آحاد مردم به این خدمات با هدف تساوی فرصت‌ها و مشارکت معلولین درجامعه، مناسب‌سازی اماکن عمومی (خصوصی و دولتی) در طول برنامه سوم صورت می‌گیرد.

۹) لایحه حمایت از سامانه حمل و نقل ریلی شهری و حومه

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: تبصره ماده ۲
تاریخ: ۲۲/ ۵/ ۱۳۸۵
توضیحات: اتخاذ تدابیر خاص به منظور حمل و نقل آسان افراد ناتوان و معلول در معابر، شبکه حمل و نقل و محیط‌های شهری در شهرهای بالای پانصد هزار نفر جمعیت در چارچوب این طرح‌ها منظور می‌گردد.

۱۰) دستورالعمل نحوه واگذاری اتوبوس از وزارت‌کشور به اتوبوسرانی شهرها و بهره‌برداری آن

مرجع صدور: هیئت وزیران
ماده قانونی: ماده ۹ بند سوم
تاریخ: ۵/ ۹/ ۱۳۸۵
توضیحات: شهرداری‌های شهرهای دارای سامانه اتوبوسرانی موظف به استفاده از اتوبوس کم‌ارتفاع یا قابل استفاده معلولان و سایر روش‌های نوین یا بهینه بهره‌برداری هستند.

۱۱) دستورالعمل اجرایی اصلاح ساختار سامانه‌های حمل و نقل عمومی و ساماندهی حمل و نقل درون‌شهری

مرجع صدور: هیئت وزیران
ماده قانونی: ماده ۴، تدابیر بخش الف، بند ۲۶
تاریخ: ۱۰/ ۲/ ۱۳۸۵
توضیحات: شهرداری‌ها موظفند تدابیر زیر را انجام و گزارش آن را هر سه ماه یکبار به شورایعالی و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان ارایه نمایند: ساماندهی معابر برای تردد عابر پیاده و افراد کم‌توان به ویژه معلولان.

۱۲) قانون کار

مرجع صدور: مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام
ماده قانونی: تبصره دوم ماده ۱۱۹
تاریخ: ۲۹/ ۸/ ۱۳۶۹
توضیحات: دولت موظف است تا معلولین را مورد حمایت قرار داده و نسبت به رفع موانع معماری در کلیه مراکز موضوع این ماده و تبصره‌ها که معلولین در آنها حضور می‌یابند، اقدام نماید.

۱۳) بخشنامه وزارت کشور

مرجع صدور: معاونت هماهنگی امور عمرانی وزارت کشور
شماره بخشنامه: ۳۳/ ۳/ ۴۴۲۶
تاریخ:  ۲/ ۳/ ۱۳۷۰
توضیحات: از معاونان عمرانی استانداری‌های سراسر کشور می‌خواهد ضمن تأکید بر اجرای مصوبات سال ۱۳۶۸ ترتیبی اتخاذ نمایند تا طی سال ۱۳۷۰ پارک‌های شهر با هدف قابل دسترسی شدن برای معلولین و جانبازان مناسب‌سازی گردد.

۱۴) آیین‌نامه اجرایی تأسیس استخرهای شنا

مرجع صدور: هیئت وزیران
ماده قانونی: هدف آیین‌نامه
تاریخ: ۱۵/ ۲/ ۱۳۶۴
توضیحات: ایجاد تأسیسات ورزش شنای مورد نیاز کشور با استفاده از سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و کمک‌های دولتی به منظور آموزش، گسترش و تعمیم ورزش‌های آبی و بهره‌گیری از اثرات این ورزش‌ها در تأمین سلامتی و نشاط و ایجاد آمادگی‌های بدنی و درمان معلولیت‌های جسمی.

ب) قوانین و مقررات بین‌المللی

۱) کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت

مرجع صدور: سازمان ملل متحد | مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: ماده ۴ بند ج و چ – و نیز مواد ۵ و ۹
تاریخ: ۱۳/ ۹/ ۱۳۸۷
توضیحات: دولت‌های عضو متعهد می‌گردند برای تواناسازی افراد دارای معلولیت جهت مستقل زندگی نمودن و مشارکت کامل در تمامی جنبه‌های زندگی، تدابیر مناسبی را جهت تضمین دسترسی افراد دارای معلولیت بر مبنای برابر با سایرین به محیط فیزیکی، ترابری، اطلاعات و ارتباطات از جمله نظام و فناوری اطلاعات و ارتباطات و سایر تسهیلات و خدمات ارائـه یا فراهـم‌گردیده جهت عمـوم در مناطق شهـری و روستـایی اتخاذ خواهند نمود.

۲) کنوانسیون حقوق کودک

مرجع صدور: سازمان ملل متحد | مجلس شورای اسلامی
ماده قانونی: ماده ۲۳، بند اول
تاریخ: ۱/ ۱۲ /۱۳۷۲
توضیحات: کشورهای طرف کنوانسیون اذعان دارند کودکی که ذهناً یا جسماً دچار نقص است باید در شرایطی که متضمن منزلت و افزایش اتکاء به نفس باشد و شرکت فعال کودک در جامعه را تسهیل نماید، رشد یافته و از یک زندگی آبرومند و کامل برخوردار گردد.

۳) توصیه‌نامه بین‌المللی شماره ۹۹ در خصوص تجدید تربیت و آموزش‌حرفه‌ای معلولین

مرجع صدور: مجلس شورای ملی
ماده قانونی: بند ب ماده ۳۰
تاریخ: ۸/ ۷/ ۱۳۳۸
توضیحات: به منظور ایجاد حداکثر فرصت‌ها و امکانات برای اشخاص معلول جهت تهیه و حفظ مشاغل مناسب اقداماتی باید با همکاری نزدیک سازمانهای‌کارفرمایان و کارگران انجام گیرد. ازجمله: اصلاح و بهبود شرایط کار متضمن تعدیل و اصلاح ماشین‌آلات و تجهیزات از نظر تسهیل اشتغال کارگران معلول.